Καταστροφή της Σμύρνης

Καταστροφή της Σμύρνης

Mε τον όρο καταστροφή της Σμύρνης αναφέρονται τα γεγονότα της σφαγής του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης από τους Τούρκους, καθώς και της πυρπόλησης της πόλης, που συνέβησαν τον Σεπτέμβριο του 1922.
Η καταστροφή αυτή άρχισε 7 ημέρες μετά την αποχώρηση και του τελευταίου ελληνικού στρατιωτικού τμήματος από τη Μικρά Ασία και μετά την είσοδο του τουρκικού στρατού, του ιδίου του Μουσταφά Κεμάλ και των ατάκτων του στην πόλη. Η φωτιά εκδηλώθηκε αρχικά στην αρμενική συνοικία και συγκεκριμένα μετά την ανατίναξη της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου από τους Τούρκους, όπου είχαν καταφύγει γυναικόπαιδα. Με τη βοήθεια του ευνοϊκού για τους Τούρκους ανέμου (που έπνεε αντίθετα από την τουρκική συνοικία) και της βενζίνης με την οποία οι Τούρκοι ράντιζαν τα σπίτια, η φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία^[1], και διήρκεσε από τις 13 έως τις17 Σεπτεμβρίου του 1922.

Η Σμύρνη προ του 1922

Εκκλησίες

Η Σμύρνη, (ο Κάτω Μαχαλάς), προ της καταστροφής της το 1922, είχε 16 ορθόδοξους ναούς με σημαντικότερο το μεγάλο μητροπολιτικό ναό της Αγίας Φωτεινής με το μεγαλοπρεπές και εξαίρετης τέχνης μαρμάρινο κωδωνοστάσιο, που κτίσθηκε τον 17ο αιώνα, καταστράφηκε από σεισμό το 1688, ανοικοδομήθηκε το 1690 και επανοικοδομήθηκε το 1692 μετά από πυρκαγιά που σημειώθηκε. Αποτελούσε τον κατ΄ εξοχή σμυρναίικο ναό, όπου τελούνταν στη μικρή περίοδο της απελευθέρωσης όλες οι επίσημες λειτουργίες και εθνικές τελετές. Τόσο ο ναός όσο και το κωδωνοστάσιο ανατινάχθηκαν με δυναμίτιδα από τους Τούρκους μετά την καταστροφή. Οι άλλοι ναοί ήταν του Αγ. Γεωργίου, κοντά στη μητρόπολη, της Κοίμησης της Θεοτόκου, στη συνοικία Φασουλά, ο ναός του ορφανοτροφείου Σμύρνης, που εκκλησιαζόταν η αριστοκρατία, ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, στα Σχοινάδικα, οι ναοί Αγ. Αικατερίνης, Αγ. Τρύφωνα, Αγ. Δημητρίου, Αγ. Χαραλάμπους και Ευαγγελιστρίας, (στην ελληνική συνοικία), ο ναός του Αγ. Νικολάου στην αρμενοσυνοικία, του Αγ. Βουκόλου, στο σταθμό Κασαμπά, του Αγ. Κωνσταντίνου, του Αγ. Ιωάννη θεολόγου και της Μεταμόρφωσης στη συνοικία Μορτάκια, του Τιμίου Προδρόμου στη Λυγαριά, και των Ταξιαρχών στο περίβολο του νεκροταφείου. Απ΄ όλους τους παραπάνω ναούς οι μόνοι που υφίστανται σήμερα είναι ο Άγιος Βουκόλος (Άη Βούκλας) πλήρως ανακαινισμένος αλλά χωρίς τον τρούλο του και ο Τίμιος Πρόδρομος της Λυγαριάς, χωρίς στέγη. Άλλοι κάηκαν, άλλοι γκρεμίστηκαν και στη θέση τους ανοίχθηκαν λεωφόροι και δημιουργήθηκαν πάρκα. Κάποιοι άλλοι που διασώθηκαν μετατράπηκαν σε τεμένη, σχολεία και αρχικά αποθήκες.

Εκπαιδευτήρια

Από τα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα σημαντικότερη ήταν η "Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης" (αρρένων), που ιδρύθηκε το 1717 με πλήρες γυμνάσιο με διάφορα παραρτήματα, όπως οι δημοτικές σχολές του Τιμίου Προδρόμου και το Κιουπετσόγλειο. Η σχολή αυτή περιελάμβανε επίσης βιβλιοθήκη με 35.000 τόμους και 180 ιστορικά χειρόγραφα, μικρό μουσείο με αρχαία εκθέματα και μεγάλη νομισματική συλλογή. Αντίστοιχη σχολή θηλέων ήταν το "Κεντρικόν Παρθεναγωγείον", που είχε εγκατασταθεί αρχικά (1837) στον περίβολο της Μητρόπολης και από το 1883 σε μελαλοπρεπές οικοδόμημα που είχε δωρήσει ο Δ. Κιουπετζόγλου. Και τα δύο αυτά μαρμάρινα οικοδομήματα σώζονται μέχρι σήμερα και στεγάζουν τουρκικά γυμνάσια.

Νοσοκομεία

Σημαντικότερα από τα ευαγή ιδρύματα ήταν το "Γραικικό Νοσοκομείο" ή "Νοσοκομείο του Αγ. Χαραλάμπους", που είχε ιδρυθεί από τον Π. Σεβαστόπουλο, (που περιελάμβανε 2 τμήματα χειρουργικής, 2 παθολογίας, 1 οφθαλμιατρικής, 1 μαιευτικής, 1 ψυχιατρικής, και γηροκομείο), το "Βρεφοκομείον Σμύρνης" που είχε ιδρυθεί το 1902, και το "Ορφανοτροφείον Σμύρνης" που λειτουργούσε από το 1870. Ανάλογα τέτοια νοσοκομεία είχαν ιδρύσει και οι Καθολικοί και οι Αρμένιοι, που όμως όλα καταστράφηκαν στη μεγάλη πυρκαγιά.

Πνευματική κίνηση

Η πνευματική κίνηση των Ελλήνων στη Σμύρνη άρχισε ν΄ αναπτύσσεται στις αρχές του 19ου αιώνα. Πρώτος που φέρεται να ίδρυσε κοινωνικό πνευματικό κέντρο ήταν ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, που ίδρυσε την "Ιωνική Λέσχη" που διατηρήθηκε μέχρι το 1922. Ακολούθησαν και άλλα, όπως το "Μουσείο" το 1838, το "Φιλολογικό Μουσείο" το 1854, ο "Σύλλογος προς διάδοση των ελληνικών γραμμάτων" και ο σύλλογος "Όμηρος", που εξέδιδε και ομώνυμο περιοδικό.

Εφημερίδες - περιοδικά

Ιδιαίτερη επίσης ανάπτυξη είχε σημειώσει και η ελληνική δημοσιογραφία με την αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα την "Αμάλθεια", που εκδιδόταν από το 1838 μέχρι το 1922 με τελευταίους διευθυντές έκδοσης τους Σ. Σολομωνίδη και Θ. Υπερίδη. Άλλες ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης ήταν η "Αρμονία" του Μ. Σεϊζάνη, η "Ιωνία", η "Νέα Ιωνία", η "Πρόοδος", καθώς και διάφορα περιοδικά, όπως το φιλολογικό ο "Κόσμος" και το σατυρικό ο "Κόπανος" του Γ. Αναστασιάδη.

Σημειώνεται ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 1840, όπως μαρτυρείται από τον Χρήστο Σολομωνίδη, στη Σμύρνη λειτουργούσαν 10 τυπογραφεία, όπου στα 5 εξ αυτών τυπώνονταν οι εβδομαδιαίες ελληνικές εφημερίδες "Αμάλθεια", "Ιωνικός Παρατηρητής", "Άργος" και η "Ιωνική Μέλισσα" καθώς και το περιοδικό "Αποθήκη των Ωφελίμων Γνώσεων".
Στη δε στατιστική που είχε προβεί ο Κάρολος ντε Σερζέ (Charles de Scherzer) το 1870 στη Σμύρνη λειτουργούσαν 17 τυπογραφεία, εκ των οποίων 10 ήταν ελληνικά, 3 αρμενικά, 2 γαλλικά, 1 τουρκικό και 1 εβραϊκό. Συνολικά κυκλοφορούσαν 134 εφημερίδες, περιοδικά και επιθεωρησιακά έντυπα.

Προηγηθέντα της πυρπόλησης

Μετά την κατάρρευση του μετώπου, την ευθύνη του οποίου έφερε ο τότε Διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού, υποστράτηγος Νικόλαος Τρικούπης, και την άτακτη υποχώρηση και αναδίπλωση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος από το Αφιόν καραχισάρ , (στα μέσα Αυγούστου του 1922), άρχισε και ο ξεριζωμός ενός μεγάλου μέρους του χριστιανικού πληθυσμού (Ελλήνων και Αρμενίων) προς τη μικρασιατική ακτή, που, κατά τους υπολογισμούς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έφτανε τις 250.000. Επίσης, στη Σμύρνη είχαν βρει καταφύγιο και 15.000 Αρμένιοι που συνωστίζονταν στα διάφορα ιδρύματα και σπίτια της Αρμενικής Κοινότητας.

Η αδιάκοπη όμως άφιξη των τρένων που μετέφεραν στρατιωτικά υπολείμματα και πρόσφυγες (υπολογίστηκε ότι έφταναν με ρυθμό 30.000 ατόμων την ημέρα) στη Σμύρνη, καθώς και οι έντονες φήμες της γενικής κατάρρευσης του μετώπου μεγάλωναν την ένταση και την ανησυχία του πληθυσμού, ενώ η προετοιμασία της ελληνικής διοίκησης για αναχώρηση δεν άφηναν πλέον τις παραμικρές αμφιβολίες για τη μετέπειτα εξέλιξη. Έναντι της έντρομης εκείνης κατάστασης που εξελισσόταν, χαρακτηριστική υπήρξε η απάντηση του Έλληνα Υπάτου Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη στον πρώην Νομάρχη Λέσβου και Διοικητή ΧίουΓεώργιο Παπανδρέου, όταν ο δεύτερος του συνέστησε να ενημερώσει άμεσα τον ελληνογενή πληθυσμό για να φύγει. Ο Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε στον Παπανδρέου: "Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ' ανατρέψουν τα πάντα."

Στις 24 Αυγούστου/6 Σεπτεμβρίου αναχωρεί και το τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό τμήμα. Την επομένη οι χιλιάδες των προσφύγων Έλληνες και Αρμένιοι που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας "Κε" της Σμύρνης μάταια περίμεναν πλέον τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. (Δείτε παρακάτω ενότητα "Ο ελληνικός στόλος"). Μετά όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Γ. Χόρτον, (G. Horton), στάλθηκαν δύο αμερικανικά αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων. Την επομένη, 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου (1922), αναχωρούν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. O μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αρ. Στεργιάδης, επιβιβάστηκε σε αγγλικό πολεμικό πλοίο που του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.
Η αντίστροφη μέτρηση για την πόλη της Σμύρνης είχε πλέον φθάσει.

Ο ελληνικός στόλος

Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1922, δηλαδή δύο ημέρες πριν την έναρξη της καταστροφής της πόλης, είχε εκδηλωθεί στρατιωτικό κίνημα στη Χίο και τη Μυτιλήνη. Τούτο είχε ως συνέπεια όλος σχεδόν ο ελληνικός στόλος με το σύνολο των επίτακτων πλοίων να τεθεί υπό τους κινηματίες για τη μεταγωγή του ελληνικού στρατού προς το Λαύριο, προκειμένου να επικρατήσει η επανάσταση στην Αθήνα.. Μάλιστα δε, το ελληνικό θωρηκτό Κιλκίς που ναυλοχούσε και είχε ως βάση τη Σμύρνη, με την έκρηξη του κινήματος και υπό τον κυβερνήτη πλοίαρχο Δεμέστιχα μετέβη στη Σάμο όπου και παρέμεινε προκειμένου να επιβάλει την επανάσταση παρότι οι καπνοί της καταστροφής, (κατά την ημέρα), και το φέγγος της πυρκαγιάς, (κατά τη νύχτα), ήταν ορατά τόσο από τη Χίο όσο και από τη Σάμο.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1922 κατά την τρίτη ημέρα της καταστροφής της Σμύρνης το θωρηκτό Κιλκίς απέπλευσε και ενώθηκε με το θωρηκτό Αβέρωφ, μεταξύ Χίου και Σάμου, που κατερχόταν ολοταχώς το Αιγαίο προς Πειραιά, προερχόμενο από την Κωνσταντινούπολη, αφού προηγουμένως είχε σημειωθεί ανταρσία και είχε αποχωρήσει από τη Διασυμμαχική Ανταντική Ναυτική Δύναμη, που ναυλοχούσε στο Βόσπορο, (στην οποία είχε ενταχθεί μετά την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου), υπό τον κινηματία κυβερνήτη Αντιπλοίαρχο Γ. Χατζηκυριάκο.

ΠΕΡΙΦΕΡΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΣΦΑΖΟΥΝ 

"Οι Τσέται με τακτικούς Τούρκους στρατιώτας, έχοντας μάλιστα επικεφαλής και τους αξιωματικούς των, περιφέρονται εντός της πόλεως και τουφεκίζουν ή σφάζουν κάθε ξένον διαβάτην, αδιαφόρως εθνικότητος. Εις την παραλίαν έχουν συγκεντρωθεί, φεύγοντες την τρομεράν πυρκαϊάν, περι τας 200 χιλιάδας προσφύγων, αγωνιώντων να επιβιβασθούν και απομακρυνθούν απο την κατηραμένην και τόσον ευτυχισμένην άλλοτε πόλιν."

ΑΙ ΟΔΟΙ ΓΕΜΟΥΣΙ ΠΤΩΜΑΤΩΝ 

ΛΟΝΔΙΝΟΝ, Τηλεγράφημα, 3 Σεπτεμβρίου 1922"Νεώτεραι πληροφορίαι εκ Σμύρνης αγγέλουν ότι όλαι αι οδοί, γέμουσι πτωμάτων. Ο ακριβής αριθμός των δολοφονηθέντων, των σφαγέντων και των εις τας φλόγας απωλεσθέντων δεν κατέστη εισέτι δυνατόν να υπολογισθεί, αλλα προχείρως εκτιμάται ως εκ των μεγίστων σφαγών της ιστορίας."

ΠΑΛΙΡΡΟΙΑ ΣΦΑΓΗΣ.

Αλλά το φρικιαστικώτερον εφ΄όσων δύναται να φαντασθή άνθρώπινος νούς, είναι η παλίρροια της σφαγής, η οποία ήρχισεν εχθές καθ΄ όλην την προκύμαιαν. Πεντακόσιαι χιλιάδες ανθρώπων πυροβολούνται δια μυδραλλιοβόλων από την μίαν άκραν της προκυμαίας, τρέχοντες ούτως προς την αντίθετον άκραν δια να συρθούν προς την άλλην."

ΟΙ ΞΕΝΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΝ ΝΑ ΣΩΣΟΥΝ

"Σε αυτή τη φρικιαστική διαδικασία γενοκτονίας που ουδέποτε έχει συμβεί ξανά στην ανθρώπινη ιστορία, δεκάδες χιλιάδες Ελλήνων και Αρμενίων από όσους απέμειναν, διασώθηκαν την τελευταία στιγμή απο τους αιμοσταγείς φονιάδες του Κεμάλ, λόγω της επέμβασης του Αμερικανικού πολεμικού ναυτικού, όταν μέσα σε αυτήν τη φρίκη ο Αμερικάνος κυβερνήτης αποβίβασε πυκνά ναυτικά αγήματα εις την πόλιν δια των οποίων εσχημάτισαν ευρείαν ζώνην γύρω των καταφυγόντων, απαγορεύσαντες εις τους Τούρκους να πλησιάσουν με την απειλήν οτι θα ετουφέκιζον οιονδήποτε Τούρκον ετόλμα να πλησιάσει την ζώνην.

Οι Τούρκοι στην αρχήν δεν υπήκουσον, με αποτέλεσμα οι Αμερικανοί ναύται κατόπιν διαταγής να βάλουν με τα μυδραλλιόβολα του πλοίου προς τις τουρκικές θέσεις. Τοιουτοτρόπως οι Τουρκοι σφαγείς απομακρύνθηκαν εκ φόβου, συνεχίζοντας ωστόσο να πυροβολούν με μυδραλλιοβόλα απο μακριά και αδιακρίτως στο συγκεντρωμενο πλήθος. Ο Αμερικανός κυβερνήτης απέστειλε αντιπροσωπεία αξιωματικών η οποία και μετεφερε το μήνυμα οτι εφόσον δεν σταματούσαν αμέσως την σφαγή τότε προς αντίποινα θα βομβαρδιστεί και θα καεί η τούρκικη συνοικία."

ΑΔΥΝΑΤΟΣ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

"Ραδιοτηλεγράφημα αποστελλόμενο εις το Ιταλικόν ατμόπλοιον "Αμπάγια", έλεγε να μη πλεύσει το πλοίον εις Σμύρνην διότι λόγω της δυσωδίας των πτώματων ήτο αδύνατος ο είσπλους εις τον λιμένα."

Και ενώ οι προσωπικές μαρτυρίες από πηγές Ελληνικές, Άρμενικες ή ξένες περιγράφουν σκηνές σφαγών, βιασμών και φρίκης η κ. Ρεπούση και οι ομοϊδεάτες της έγραψαν περί συνωστισμού!.

Συνωστισμός η εξόντωση του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Συνωστισμός και η καταστροφή της Σμύρνης από τους Τσέτες και τις ορδές του Κεμάλ.Συνωστισμός οι 200.000 Έλληνες που στριμώχθηκαν στην παραλία στην προσπάθεια τους να σωθούν από τη φωτιά που κατάκαιγε τη Σμύρνη για μέρες, κάνοντας την στάχτη. Συνωστισμός η αγωνία τους να μπουν στα πλοία που θα έστελναν οι σπλαχνικές μεγάλες Δυνάμεις, σώζωντας τους έτσι από τη λύσσα των Τούρκων - μάταια όμως.. Συνωστισμός και τα νεκρά παιδιά στα χέρια των γονιών τους..

Συνωστισμός, η αδράνεια των Τουρκικών αρχών που άφησαν την Σμύρνη να καεί.. Συνωστισμός και οι χριστιανοί που κάηκαν ζωντανοί μέσα σε σπίτια και εκκλησιές, από εμπρησμούς των Τουρκων. Συνωστισμός η σφαγή όλων των Ελλήνων υπό τις διαταγές του Κεμάλ, στο Κορδελλιό, στον Μπουτζά, στον Κουκλουτζά, στην Καραντίνα, στο Καρατάσι, στο Κοκάργιαλι, ενώ ο ίδιος, ως νέος Νέρωνας, παρακολουθούσε τη σφαγή από το ανάκτορο του.

Συνωστισμός, οι 500.000 άνθρωποι που έγιναν στόχος μυδραλλιοβόλων στην προκυμαία της Σμύρνης, που κάτω απο τον φόβο του θανάτου κατά εκατοντάδες έπεφταν στη θάλασσα και πνίγονταν. Συνωστισμός τα χιλιάδες τυμπανιασμένα πτώματα που σάπιζαν μέσα στο νερό, εμποδίζοντας τα πλοία να πλησιάσουν τη Σμύρνη.

Συνωστισμός, ο τρόμος και η φρίκη που είχαν αποτυπωθεί στα πρόσωπα των Ελλήνων, καθώς αποβιβάζονταν στα καράβια για να γλυτώσουν από τη μανία των Τούρκων.

Συνωστισμός, η Σμύρνη που κάηκε από άκρη σε άκρη, πλην του Τουρκομαχαλά.Συνωστισμός, οι μισόγυμνοι πρόσφυγες που κατέβηκαν στον Πειραιά., Συνωστισμός οι Γάλλοι και οι Έλληνες που βρήκαν καταφύγιο στη Μασσαλία.

Συνωστισμός!!! τα γεγονότα, που όλες οι ελληνικές και ξένες εφημερίδες περιέγραφαν ως ΣΦΑΓΗ, ΜΑΚΕΛΕΙΟ ΚΑΙ ΛΕΗΛΑΣΙΑ..